Autor: eqez

Masochizm usiłowała wyjaśnić też teoria relacji z obiektem. Znalazł on swoje wyjaśnienie w trochę inny sposób, bardziej przystępny, niż miało to miejsce w psychoanalizie o czym napisałem gdzie indziej. Zakładamy, że człowiek posiada wrodzone impulsy skierowane na zaspokajanie swoich potrzeb, a gdy te są frustrowane, skierowane na agresywne zaspokajanie potrzeb. Po urodzeniu i jeszcze długi czas dziecko nie potrafi jeszcze się kontrolować oraz jest mało odporne na frustrację, nieuchronnie prowadzi to do aktywizacji relacji z obiektem opartych o afekt nienawiści. Te aktywują skłonności agresywne skierowane na uzyskanie zaspokojenia doświadczanej w danym momencie potrzeby.

Masochizm jako skierowanie agresji z obiektu na self

Matka jako człowiek nie jest w stanie idealnie zaspokajać wszystkich potrzeb. Dlatego staje się obiektem czasem miłości, a czasem nienawiści dziecka, gdy nie potrafi albo powstrzymuje się od zaspokojenia jego potrzeb. To stawia przed dzieckiem ogromny dylemat. Związany jest on z tym, że doświadcza ono względem matki skrajnych, zdających się być nie do połączenia, ambiwalentnych uczuć. Jednocześnie dziecko wyobraża sobie – najprawdopodobniej, tak zakłada teoria – że matka nieuchronnie będzie pewnie też obok miłości, doświadczała podobnie też nienawiści względem dziecka, albo przynajmniej będzie chciała je ukarać.

Razem z tym, zakłada się, że dziecko tworzy mechanizm skierowania agresji na siebie. Tym sposobem piecze dwie pieczenie na jednym ogniu. To znaczy, wyładowuje swoją nienawiść i unika wyładowania jej na matce, a co najważniejsze, poprzez swój ból i cierpienie uwodzi matkę do opieki. Zakłada się, że jednostki, które w procesie swojego subiektywnego rozwoju psychicznego musiały częściej używać takiego rodzaju szantażu, aby uzyskać miłość matki, mogą zinternalizować taką relację z obiektem miłości. Taką gdzie, aby uzyskać miłość i współczucie, należy cierpieć, należy sprawić sobie ogromny ból. Inaczej nie dostanie się ani miłości, ani współczucia. Tym sposobem łączą ból z przyjemnością, albo raczej miłością.

Masochizm jako narzędzie podtrzymywania poczucia własnej wartości

Inna teoria masochizmu odnosi się do jego funkcji w utrzymywaniu poczucia własnej wartości. Razem ze swoim rozwojem, dziecko opuszcza pozycję, w której fantazjuje o idealnym zaspokojeniu potrzeb przez matkę, o życiu pozbawionym frustracji. Świat niemowlęcia, która początkowo prawdopodobnie nawet nie rozpoznaje matki, to świat ciągłego zaspokojenia – o ile przebiega względnie prawidłowo. Z upływem czasu i dalszym rozwojem dziecko zostaje wystawione na frustracje związane z tym, że matka jest odrębną osobą i nie będzie wiecznie przy dziecku, że samo dziecko nie jest omnipotentne.

Przyjmuje się, że gdy ta frustracja jest zbyt duża, dziecko może na różne sposoby dążyć do utrzymania poczucia bycia wszechmocnym i silnym. Jednym z tych sposobów jest kontrola nad swoim ciałem. Ciało to jedna taka rzecz, która znajduje się pod prawie całkowitą kontrolą dziecka. Jeśli świat w subiektywnym przeżyciu podmiotu prezentuje się jako świat wrogich krzywdzących obiektów, czasami jedyną formą kontroli nad nimi jest uzyskać kontrolę nad doświadczanym cierpieniem, to znaczy zadawać je sobie samemu. Jedna z teorii systemowych zaburzeń odżywiania odnosiła się do podobnego zjawiska w tym sensie, że czasami jedynym obszarem nad którym rodzice nie mają kontroli jest jedzenie i nad tym dziecko usiłuje uzyskać kontrolę, tym sposobem kontrolując rodziców. Biorąc siebie za zakładnika, grożąc swoim zdrowiem i życiem.

Sadyzm, separacja i wyższość

Można powiedzieć, że tym sposobem masochizm, zadawanie cierpienia sobie, splata się sadyzmem. Odbywa się to poprzez kontrolowanie osób, którym na nas zależy, którym zależy na tym, abyśmy nie cierpieli. Razem z tym zostaje utrzymane złudzenie omnipotencji, kontrolowania swojego życia oraz kontrolowania innych. Ma to miejsce poprzez grożenie im własną śmiercią lub utratą zdrowia. W tym sensie masochizm łączy się z przyjemnością, to znaczy kontrolą, sadyzmem i poczuciem siły.

Tym sposobem wzorzec opisany wyżej, może służyć również jako element tożsamości, separacji względem obiektu postrzeganego jako kontrolujący i ingerujący w indywidualność self. Inną pochodną tego typu masochizmu jest masochizm moralny, tzn., wyznawanie szczególnie surowych zasad moralnych, które sprawia cierpienie, poczucie winy, ale też daje poczucie wyższości moralnej nad innymi oraz daje subiektywnie odczuwane prawo do potępiania innych.

Masochizm jako narzędzie poczucia kontroli nad traumą

Masochizm zajmuje istotne miejsce jako strategia uzyskania kontroli nad sobą, innymi oraz nad sytuacjami, które w pierwotnym przeżyciu podmiotu okazały się wymknąć spod kontroli. Kontrola upewnia nas o własnej wartości oraz chroni przed tym, czego doświadczylibyśmy, gdybyśmy nie mieli kontroli nad sobą, innymi i sytuacjami. Brak kontroli nad aspektami siebie może oznaczać rozpad określonego obrazu siebie. Poczucie braku kontroli nad ważnymi osobami nieuchronnie prowadzi do niepokoju związanego, czy to z odrzuceniem i atakiem, czy opuszczeniem lub utratą miłości. Niska kontrola nad trudnymi sytuacjami, które mają nastąpić wywołuje lęk.

Teoria traumy

Pojawia się jeszcze inny rodzaj sytuacji, które możemy mieć nieświadome pragnienie skontrolować. Są to sytuacje, nazwijmy to, traumatyczne. Sytuacja traumatyczna, bez względu na wiek, ma dwa elementy które czynią ją czymś nie do zniesienia, czymś przed czym każdy chce uciec. Po pierwsze wywołuje silną negatywną reakcję emocjonalną lub fizjologiczną. Po drugie ani sytuacja, ani powyższa reakcja nie dają się w żaden sposób skontrolować. Kluczowym elementem traumy jest to, że zostawia ona w nas pewien ślad. Można powiedzieć, że każda sytuacja, która jest bolesna i poza kontrolą ma potencjał, aby stać się doświadczeniem traumatycznym. Istotne jest tylko to, co z tym doświadczeniem robi podmiot. Czy odbiera to doświadczenie jako coś, co przekreśliło jakieś wyobrażenia o nim i o świecie, czy nie.

Jeśli dojdzie już do takiego związku wydarzenia trudnego i odebrania go jako traumę, staje się to czymś nie do zniesienia. Nie ma niczego dziwnego, że każde doświadczenie, które było trudne i nie mieliśmy nad nim kontroli, będzie długo siedzieć nam w głowie. Będziemy o tym myśleć w kółko, albo właśnie będziemy próbować nie myśleć. Będziemy robić różne rzeczy, żeby sobie z tym poradzić, jakoś opracować to w pamięci. Wszystkie te strategie skierowane są na jeden cel: uzyskanie kontroli.

Konstruktywne i patologiczne opracowanie doświadczenia traumatycznego

Jednym ze sposobów jest uzyskanie kontroli nad emocjami, uznanie tego, co zmieniło się w tym jak postrzegamy po tym wydarzeniu siebie, albo jakąś inną osobę lub cały świat. Tym sposobem dopasowujemy się niejako do tego doświadczenia, ono staje się częścią naszego życia i żyjemy dalej – uzyskaliśmy kontrolę nad emocjami z tym związanymi. Jednak, gdy ta strategia nie odnosi sukcesu, pozostaje jeszcze inny sposób. Tym drugim sposobem jest próba uzyskania kontroli nad sytuacją.

Przymus powtarzania jako rozegranie określonej fantazjowanej relacji z obiektem – teoria relacji z obiektem

Pozostaje pytanie tylko, w jaki sposób można uzyskać kontrolę nad sytuacją, która już miała miejsce. Tutaj pojawia się teoria przymusu powtarzania, jednej z jego kilku odmian. To znaczy przymusu nieświadomego poszukiwania i doświadczania tej samej sytuacji traumatycznej. Zgodnie z teorią podmiot, który nie potrafi poradzić sobie z afektem związanym z traumatyczną sytuacją,  nieświadomie (czasami i świadomie) poszukuje on podobnych sytuacji, aby na nowo stawić im czoło. Dąży, by opracować je, albo rozwiązać w inny, korzystniejszy sposób.

Zakłada się, że zabawa u dzieci może pełnić funkcje przymusu powtarzania w celu opracowania traumy. Kiedy dziecko, na które, na przykład, często się krzyczy, albo bije, bawi się w taki sposób, że krzyczy i bije zabawki. Ma to na celu ponowne zaaranżowanie tej samej sytuacji, ale tym razem to dziecko tworzy scenariusz. To ono ustala czas i miejsce oraz jest organizatorem sytuacji. Tym sposobem może inaczej spojrzeć na sytuację. Jednak przede wszystkim może ono poczuć kontrolę nad sytuacją i poradzić sobie z bolesnymi uczuciami na własnych warunkach.

Zakłada się, że ten rodzaj przymusu powtarzania rozgrywa się w każdym wieku. Bardzo wiele osób może powiedzieć, że ma pewnego rodzaju „pecha” w tym, że trafia na te same scenariusze. Jedni ciągle są porzucani, inni ciągle zdradzani, inni spotykają tylko obwiniające ich osoby i tak dalej. Coś takiego się dzieje, że pewne sytuacje i scenariusze się powtarzają. Teoria relacji z obiektem zakłada, że te sytuacje są poszukiwane nieświadomie po to, aby nad nimi uzyskać kontrolę, dlatego że pozostaje wiara, że może pojawi się ktoś, kto to całe pasmo powtarzających się traum przełamie. Można powiedzieć, że w tym rozgrywa się też masochizm jako próba uzyskania kontroli nad traumatycznymi sytuacjami.

Masochizm – teoria relacji z obiektem

Patrząc z perspektywy dzisiejszej techniki pracy, teoria relacji z obiektem bardziej ostrożnie podejmuje się rozważania masochizmu jako pełniącego określoną, wynikającą z założeń teoretycznych funkcję. Co najistotniejsze, masochizm splata się z sadyzmem i stanowią one dwie strony jednego medalu, co akurat nie jest niczym nowym. Istotne jest to, że u danego pacjenta masochizm i sadyzm rozgrywają się jednocześnie.

Wiemy, że teoria relacji z obiektem opiera się o założenie, iż jednostka rozgrywa w relacjach serie wyobrażeń na temat siebie i innych. Te wyobrażenia nazywamy teoretycznie diadami reprezentacji self i obiektu. Znajdując się one w określonej relacji, połączone przez określony afekt. Innym założeniem jest to, że pacjent identyfikuje się wymiennie i jednocześnie zarówno z self, jak i obiektem. Chociaż świadomie, dla celów obronnych, identyfikuje się z jedną stroną diady. W związku z tym, „masochistyczne” wzorce funkcjonowania są traktowane jako nic innego, jak tylko jedna z wielu konfiguracji diad relacji z obiektem. Istotne jest tylko, jaką funkcję obronną ta konfiguracja diadyczna pełni. Jakie diady relacji z obiektem znajdują się w ukryciu.

Przykład identyfikacji z obiema stronami diady reprezentacji self i obiektu – teoria relacji z obiektem

Na przykład, jakiś pacjent rozgrywa pewien, autoagresywny, jeśli można to tak nazwać „masochistyczny”, wzorzec relacji, w którym się tnie nożem po ramionach. W świadomym przeżyciu tego pacjenta i otoczenia, jest on ofiarą swoich problemów psychicznych, impulsu który karze mu się ciąć. W tle pozostaje zepchnięte co innego: to że ten pacjent tnąc się, jednocześnie identyfikuje się zarówno z ofiarą, jak i agresorem. Agresorem który zadaje ból, a bycie agresorem jest już bardziej trudne dla pacjenta do przyjęcia. Można powiedzieć, że w tym przypadku i wielu innych tego typu, sadyzm przeplata się z masochizmem, rola ofiary z rolą agresora.

Masochizm i sadyzm – teoria relacji z obiektem

Generalnie przyjmuje się, że osoby o masochistycznych skłonnościach rozgrywają w swoim życiu sytuacje, których się boją. Te gdzie, są ofiarami losu, nieszczęśliwej fortuny, braku miłości innych. W tym całym przeżywaniu siebie jako ofiary, często nieświadoma pozostaje pewna część. Część, w której te osoby same dążą nieświadomie do sytuacji, które kończą się nieszczęśliwie. Tym sposobem świadomie identyfikują się z ofiarą. Nieświadomie natomiast z pozycją, którą z różnych powodów uznają za złą, nieakceptowalną, budzącą poczucie winy. To znaczy z pozycją agresora.

Również sadyzm zawiera w sobie pewną przewrotność. Osoba agresywna krzywdzi świadomie innych, przy pominięciu tej części, w której ta przeżywa siebie jako ofiarę. Najczęściej odbywa się to w najbardziej subtelny sposób. Przyjmuje się, że nasza kultura jasno i wyraźnie dzieli role ofiary i agresora. Nie jest to jednak takie proste i wyraźne. Pacjenci bronią się przed jednoczesną identyfikacją z ofiarą i agresorem, bo wtedy świat jest prostszy. Wiadomo kiedy jest się ofiarą, a kiedy agresorem, kiedy dobrym i złym. Załóżmy, że te role przeplatają się, że nawet agresor kiedyś był albo jest ofiarą, albo ofiara gdzie indziej bywa lub jest agresorem. Wtedy świat staje się dużo bardziej skomplikowany i trudny. To pomieszanie, odcienie szarości przeciwstawiając je czarno-białemu postrzeganiu świata, są tym przed czym pacjenci się bronią. Dzieje się tak, bo te odcienie szarości są trudną rzeczą dla każdego człowieka.

Współczesne podejście do płci i ról społecznych

Razem z rozwojem bardziej elastycznego podejścia interpretacji rzeczywistości, teoria relacji z obiektem również bardziej elastycznie traktuje pewne dawniej sztywno rozumiane konstrukty, jak płeć i rola społeczna. O ile wcześniej masochizm kojarzono z kobiecością, a sadyzm z męskością, zakłada się że i ten podział jest odgórny, obronny. Że pomija pewne odcienie szarości. Każdy w swoim rozwoju tworzy własne przekonania dotyczące płci i roli społecznej. Oparte są one o to, jak doświadczał siebie i innych. Te obrazy siebie i innych, tworzące tożsamość, należy badać indywidualnie. Dlatego trudno jednoznacznie odnosić się do związku sadyzmu i masochizmu z płcią. Ten związek jest indywidualny, nawet jeśli wzorce kulturowe narzucają pewne obrazy mężczyzny i kobiety. Mimo wszystko, dziecko te wzorce zawsze nabywa od swojego otoczenia w sposób zupełnie indywidualny dla temperamentu dziecka, jak i jego otoczenia. Dlatego te pojęcia w przypadku każdego pacjenta wymagają osobnej analizy w oparciu to, jak wygląda jego świat relacji z obiektem.

Masochizm jest złożonym tematem, odnoszącym się głównie do teorii psychoanalitycznej. Wokół tego pojęcia, razem z rozwojem poszczególnych szkół psychoterapii, narastały kontrowersje dotyczące wyjaśnienia pochodzenia tej psychopatologii. Różne szkoły psychoterapii w odmienny sposób odnosiły się do uporczywych destrukcyjnych mechanizmów funkcjonowania jednostki. Poszukiwały ich przyczyn w dysfunkcjonalnym systemie, irracjonalnych schematach myślenia, czy realizacji potrzeb samoaktualizacji w sposób pozornie destrukcyjny.

Psychoterapia psychoanalityczna w najwęższym znaczeniu wyjaśnia masochizm, jako znajdowanie świadomej lub nieświadomej gratyfikacji w cierpieniu. Koncepcja ta już od początku stanowiła trudny orzech do zgryzienia dla społeczności psychoanalitycznych zważywszy na jego nielogiczność. Aby to wyjaśnić, należy odwołać się do fundamentów teorii psychoanalitycznej, którymi są dynamika i ekonomia nieświadomości.

Zasada dynamiki nieświadomości

Założenie, że nieświadomość jest dynamiczna, odzwierciedla przekonanie psychoanalizy, iż ludzkie instykty, impulsy, czy popędy można przyrównać do energii kinetycznej. Zasada ich działania jest również raczej podobna do zasad panujących w świecie biologicznym, czyli zasad homeostazy. To znaczy, że każda energia musi znaleźć ujście. Musi zostać też zahamowana równie silną energią o przeciwstawnym wektorze. To założenie jest fundamentem teorii popędowej pomiędzy impulsem instynktualnym i obroną przed tym impulsem. Czyli że im silniejszy impuls, tym silniejsza musi być obrona. Zatem stanowi to podwalinę dla teorii konfliktu intrapsychicznego, będącej fundamentem samej psychoanalizy.

Najbardziej uproszczonym przykładem tej zasady może być pacjent, który posiada silne impulsy agresywne. Te impulsy są postrzegane jako „nieakceptowalne”, dlatego nie mogą zostać zrealizowane. W efekcie taki pacjent swój dylemat rozwiązał tak, że na poziomie nieświadomym odczuwa silne impulsy agresywne. Na poziomie świadomym ciągle czuje silny lęk przed agresją. W ten sposób pacjent nie realizuje silnych impulsów agresywnych, gdyż te zostały zahamowane przez równie silny lęk przed własną agresją. Funkcję hamującą pełni również wyobrażenie, że agresja jest czymś złym i nieakceptowalnym. Gdyby lęk był mniej intensywny, aniżeli impulsy agresywne, najprawdopodobniej ten pacjent przejawiałby jednak pewną dozę zachowań agresywnych. To otworzyłoby drogę do innych konflików, na przykład wokół poczucia winy, ale związanego już tymi czynami.

Zasada ekonomii nieświadomości

Założenie, iż nieświadomość podlega zasadzie ekonomii mówi, iż impuls zostaje zrealizowany zawsze możliwie najprostszą drogą, a zatem jeśli dany impuls jest „akceptowany”, to automatycznie pojawia się przyzwolenie na to, iż zostanie on zrealizowany. Przykładem takiej ekonomii jest impuls jedzenia: w naszej kulturze jedzenie stanowi raczej mniej obudowaną normami dziedzinę i gdy tylko czujemy głód z reguły sięgamy po jedzenie. Inaczej w naszej kulturze podchodzi się do seksualności i agresji, bądź też do poszczególnych afektów. Kultura narzuca pewne normy na to, jak może być realizowana agresywność i seksualność, czy „emocjonalność”. Najbardziej typowymi normami jest to, że nie atakujemy ludzi tylko dlatego, że przypominają nam kogoś kogo nie lubimy, albo nie uprawiamy seksu z pierwszą napotkaną osobą na ulicy, która nam się spodoba.

Nieuchronność norm społecznych

Z tymi normami w dzisiejszych czasach ktoś mógłby się nie zgodzić, powołując się na stale rozluźniające się normy społeczne, bądź normy określonych środowisk społecznych. Należy zauważyć, iż nasze społeczeństwo niekoniecznie należy traktować jako dążące do rozhamowania. Razem z afiliacją stosunku seksualnego, eliminującą kolejne zakazy dotyczące relacji międzypłciowych, międzypokoleniowych, międzywarstwowych społecznie i międzyetnicznych, pojawiają się kolejne normy dotyczące wyglądu, statusu i zachowania. Paradoksalnie mogą one prowadzić do zahamowania, np.: u osób doświadczających silnego lęku związanego z niemożnością zaspokojenia stale rosnących oczekiwań kulturowych dotyczących poszczególnych roli płciowych.

Wracając do zasady ekonomii, kluczowym założeniem w niej jest to, że przy uwzględnieniu wszystkich zakazów społecznych, oraz subiektywnych nieświadomych reguł, impuls jest realizowany najprostszą drogą. Czyli realizacja impulsu zawsze uzależniona jest od określonych zasad społecznych, oraz subiektywnych norm jednostki, ale też zawsze realizowana w możliwie najprostszy sposób. Najprościej wyjaśniając, większość osób szuka partnera w najbliższym otoczeniu, a nie jeździ na drugi koniec kraju na imprezy, żeby tam kogoś poznać.

Masochizm, a zasada ekonomii nieświadomości

Wracając do kontrowersyjności masochizmu, o ile ten nie wydaje się być niezgodny z zasadą dynamiki, to zupełnie zaprzecza on zasadzie ekonomii, gdyż trudno zgodzić się z tym, iż znajdowanie przyjemności w cierpieniu ma jakiekolwiek znamiona ekonomii. Przecież dużo prościej jest po prostu realizować impuls, aniżeli uzyskiwać zaspokojenie poprzez cierpienie. Rozwiązania tego należy szukać jednak u samych podstaw psychologii psychoanalizy, to znaczy w założeniach teoretycznych proponujących hipotetyczne wyjaśnienie procesu powstawania psychiki u człowieka jako ssaka.

Zakłada się, iż głównym powodem powstania takiego zjawiska jak ludzka psychika jest fakt, iż człowiek jest istotą społeczną. Zauważmy, że wszelkiego rodzaju zwierzęta posiadają jakiegoś rodzaju „świadomość” – to czy ktoś to nazwie nadświadomością, czy instynktem, czy podświadomością, to już kwestia terminu i definicji – której zadaniem jest w mniej lub bardziej nieokreślonym stopniu kontrolowanie siebie celem dopasowania się do systemu reprezentowanego przez społeczność stada, grupy, roju, itd. Wszelkiego rodzaju istoty funkcjonujące w grupie, nie funkcjonują w niej z przypadku i wyuczenia, ale prezentują pewien zakres, nazwijmy to, „instynktu stadnego”, który pozwala im na funkcjonowanie w ich systemie, czy to jest stado wilków, czy kolonia mrówek.

Świadomość jako konsekwencja powstania społeczeństwa i kultury

Gradacją tej świadomości zajmowali się inni już specjaliści, natomiast ma się to tak do psychologii człowieka, że zakłada się, iż człowiek w mniej lub bardziej nieokreślonym procesie nauczył się funkcjonować w bardzo wysublimowanej sytuacji społecznej, w której jego funkcjonowanie i zasadniczo przetrwanie, uzależnione jest od integracji dwóch sprzecznych sobie trendów znajdujących się w obrębie jednostki. Są to jego fizjologia oraz oczekiwania kulturowe, bądź społeczne. Zatem w procesie swojego rozwoju człowiek, aby móc adekwatnie funkcjonować w swojej społeczności, musi do niej dopasować się.

To dopasowanie pociąga za sobą zorganizowaną kontrolę nad jego fizjologią, nad wszelkimi jego potrzebami fizjologicznymi. Stopniowy rozwój takiego zjawiska jak społeczność, społeczeństwo, czy kultura, wymusiły na człowieku stworzenie zdolności do samokontroli. Razem z tym pojawiła się zdolność autorefleksji i razem z tym innych funkcji psychicznych, które spotkać możemy tak rozwinięte tylko u człowieka. Psychoanaliza, przynajmniej ta wczesna, zakładała że rozwój społeczeństwa postępował razem z rozwojem stada w społeczność i pewną kulturę. Z typowo zwierzęcego instynktu stadnego, psychika człowieka rozwinęła się w człowieku aż do poziomu świadomości. Skutkiem tego człowiek jest istotą świadomą, społeczną, indywidualną. Niemniej jednak, jednocześnie pozostaje w służbie swojej fizjologii, biologii, swoich instynktów, nazwijmy to, zwierzęcych.

Masochizm jako konsekwencja powstania konstruktu społeczeństwa i kultury

Jak to ma się do masochizmu? Zakłada się, że sam fakt konieczności samokontroli, wyuczenia pewnych wzorców kulturowych, pociąga za sobą hamowanie potrzeb fizjologicznych. To samo w sobie można traktować jako masochizm. Z tym wiąże się podstawowa definicja masochizmu, tj., zdolności do znoszenia, podejmowania się, czy nawet czerpania satysfakcji i przyjemności z cierpienia, które ma doprowadzić do osiągnięcia przyjemności. Można powiedzieć, że sama konieczność samokontroli, spełniania pewnych oczekiwań zakłada hamowanie. To hamowanie z punktu widzenia biologii człowieka nie jest do końca usprawiedliwione. Ale jest ono uzasadnione z punktu widzenia kultury i społeczeństwa. W tym sensie każdy z nas jest masochistyczny, że chodzi do pracy czekając miesiąc na pensję zamiast iść i ukraść. Że przestrzegamy tysięcy różnych reguł społecznych, jak choćby nawet konieczność chodzenia w ubraniu i mycia się. Tych reguł być może nie przestrzegalibyśmy, gdybyśmy nie przynależeli mentalnie do naszej kultury, gdybyśmy nie byli nią przesiąknięci do szpiku kości.

Razem z tym związkiem człowieka ze społeczeństwem człowiek rozwinął afekty, które stanowią pewnego rodzaju reprezentanty popędów. O funkcji afektów oraz ich rozwoju w popędy, napisałem gdzie indziej. Istotne tutaj jest to, że są takie afekty które mają charakter typowo społeczny, mianowicie wstyd i poczucie winy. Pozostałe afekty da się odczuwać bez odniesienia do norm społecznych czy kochanych osób, ale tych nie. Są one nieuchronnie związane ze społeczeństwem, kochanymi osobami i naszą kulturą.

Masochizm jako pojęcie splecione z poczuciem winy

Można powiedzieć, że psychoanaliza szczególnie umiłowała sobie afekt poczucia winy i to na nim zbudowała pojęcie masochizmu, zakładając że masochizm jest niejako formą antycypacji winy, świadomością że dany czyn spotkałby się z karą. Jedna z teorii masochizmu zakłada, że jedną z jego funkcji jest forma oczyszczenia się z poczucia winy: ukarania się, albo ukarania siebie zanim zostanie się ukaranym przez innych. Nie brzmi to logicznie.

Nabiera to sensu, gdy założymy że popędowość biologiczna, jak i mechanizmy socjalizacji to potężne siły, z których to, co kontroluje nasza świadomość, to czubek góry lodowej. W obliczu takiego założenia uzasadnione staje się to, skąd biorą się rozwiązania kompromisowe, objawy itd. Oczywiście to założenie, z którym można się nie zgadzać. Zakładając, że uwewnętrznione reguły reprezentowane przez jednostkę są zbyt surowe, a ten jak każdy człowiek posiada swoją biologiczność, to znaczy potencjał do egoistycznego zaspokajania swoich fizjologicznych potrzeb, taki człowiek może mieć trudność w osiągnięciu kompromisu między zinternalizowanymi regułami i swoimi biologicznymi popędami, nie mając przy tym poczucia że robi coś wbrew zasadom.

W takiej sytuacji złamania własnych reguł nauczonych przez najbliższych, poczucie winy i wstyd są zbyt trudne do świadomego zniesienia. Nie jest niczym bezzasadnym, aby nie miał pojawić się mechanizm wypierający te afekty, albo izolujący od siebie zaspokojenie i poczucie winy z nim związane. Nie byłoby niczym bezzasadnym uznać, że te afekty, chociaż wyparte lub odizolowane, będą wciąż aktywne. Domagałyby się wtedy zaspokojenia ich żądań – w tym wypadku poczucie winy domagałoby się kary. Stąd, zakłada psychoanaliza, pojawia się nieświadome poczucie winy oraz przymus ciągłego uciszania tego poczucia winy jakiegoś rodzaju karą. Klasyczna teoria zakłada, że nieświadomie podmiot antycypuje fantazjowaną przezeń karę. Dlatego sam sobie ją wymierza identyfikując się ze swoim opiekunem.

Koncepcja ścierających się potężnych, nieświadomych sił

Spójrzmy na to z racjonalnego punktu widzenia. Biorąc pod uwagę, że klasyczna psychoanaliza zakłada, że zarówno siły kulturowe, normy i reguły społeczne, jak i siły biologiczne, są siłami potężnymi ścierającymi się w człowieku – pogląd na temat wyparcia albo tych pierwszych, albo drugich, nie wydaje się być czymś wyssanym z palca. W każdym razie tak twierdzi klasyczna teoria. Tym sposobem, według tych założeń może dojść do bezpośredniego zbliżenia i związku przyjemności z bólem. Przyjemności reprezentującej zaspokojenie oraz bólu reprezentującego uczynienie zadość nieznośnemu poczuciu winy. Teoria klasyczna założyła, że ten związek może stać się bezpośredni. Nieświadomie podmiot nie jest w stanie już rozdzielić przyjemności od bólu i musi doświadczać ich jednocześnie. Robi to, aby móc tym sposobem zaspokajać biologiczne popędy, jak i zinternalizowane reguły społeczne.

Masochizm – podsumowanie teorii klasycznej

Klasyczna teoria psychoanalityczna podejmuje się tematu masochizmu jako bezpośrednio wynikającego z poczucia winy. To poczucie winy odnosi się do pierwotnych, potężnych sił. Te siły związane są zarówno z biologiczną, jak i socjalizacyjną częścią funkcjonowania człowieka, które są przeciwstawne w swoich dążeniach. Masochizm stanowi próbę kompromisu między tymi dwoma siłami, poprzez samoukaranie, poczucie winy, przestrzeganie surowych norm. W drugiej części artykułu można zapoznać się z bardziej współczesnymi koncepcjami masochizmu.

Na czym polega psychoterapia psychoanalityczna – cz. 2 przeciwprzeniesienie

Psychoterapia psychoanalityczna wyróżnia się na tle innych metod leczenia analizą przeciwprzeniesienia. Obok niej, najważniejszą techniką jest analiza przeniesienia. Jest to analiza tego, co odczuwa psychoterapeuta w stosunku do pacjenta. Wyżej opisałem to, iż pacjent tworzy pewne sytuacje w swoim życiu. Oznacza to, że tworzy też pewne sytuacje w relacji terapeutycznej.

Kluczowa jest zatem postawa terapeuty polegająca na analizie własnych reakcji na pacjenta. Jest to niezmiernie delikatny temat, gdyż zarzuca się psychoanalizie, iż terapeuta może przelewać swoje własne problemy na pacjenta. Innym zarzutem jest to, że przecież terapeuta też ma swoje problemy i jego postrzeganie pacjenta może wynikać z jego osobistych problemów, a nie pacjenta. Stąd psychoterapeuci mają obowiązek znajomości swoich własnych typowych sposobów reakcji na innych. Analityk ma za zadanie próbować zrozumieć wszystkie afekty, które wydają mu się być nietypowe dla niego.

Psychoterapia dynamiczna – struktura leczenia

Pacjenci mają tendencję na różne sposoby umieszczać afekty w terapeucie. Pewnym zarzutem, jaki stawia psychoanaliza innym podejściom jest to, że te nie podejmują się analizy „struktury leczenia”. Struktura leczenia to godziny spotkań, urlopy, cena za sesje, sposób odwoływania sesji. Pacjenci często racjonalizują, iż nie mają znaczenia ich spóźnienia, nieobecności, urlopy, przerwy w zażywaniu leków, odreagowania między sesjami poprzez używki, przypadkowy seks lub cięcie się. Wszystko to jednak robi bardzo różne rzeczy z psychoterapeutą. Często pacjent opowiada o mało znaczących zmianach, nie widząc żadnego istotnego materiału. Jednocześnie upija się między sesjami, albo wychodząc z gabinetu dzieli się tym, że miał próbę samobójczą.

Dlaczego analiza struktury leczenia jest tak ważna

„Struktura leczenia” podlega w psychoterapii psychodynamicznej takiej samej analizie, co tematy poruszane przez pacjenta. Wielu pacjentom wydaje się to dziwne, ale może w zrozumieniu tego dobra będzie analogia. Wydaje się, że udana randka polega na odpowiednich tematach, nastroju, uwadze itd. Buduje się wtedy pozytywna relacja. Jednak jeśli pomimo tego nastroju, dobranych tematów, odpowiedniego zachowania, nie przychodzimy na co drugą randkę, to wygląda to inaczej. Potencjalny partner, chociaż zdający sobie sprawę ze światnych randek, równolegle odczuwa frustrację, poczucie odrzucenia i złość. Nawet jeśli nieobecności za każdym razem wynikały z „niezmiernie ważnych przyczyn”. W ten sposób budują relację pacjenci z terapeutą, usiłując zaprzeczyć temu, co rozgrywa się równolegle.

Psychoterapia psychoanalityczna – co podlega analizie

Stąd analizie podlegają wszystkie obszary, z jakimi pacjent wchodzi w relację. Często są to zupełnie nietypowe rzeczy, jak sposób ubierania się pacjenta, jego tematy, czy postawa względem terapeuty. Pacjenci często „umieszczają” w terapeucie pewne nieświadome afekty. Najlepszym przykładem umieszczania w innych nieakceptowanych afektów jest sytuacja, gdy nieświadomie złości nas to, że musimy przychodzić punktualnie na spotkanie. Nie zdajemy sobie z tego sprawy oczywiście, ale jakoś tak się zawsze dzieje, że jesteśmy spóźnieni o parę minut. Po dziesiątym lub trzydziestym spóźnieniu ktoś już jest na nas zły. W ten sposób złość na przymus punktualności umieściliśmy w drugiej osobie.

Analiza przeniesieniowo-przeciwprzeniesieniowa i przepracowanie w psychoterapii

Teoretycznie zakłada się, że psychoterapia opiera się na wglądzie. Według ogólnej teorii psychologicznej wgląd dzieli się na wgląd intelektualny i emocjonalny. Specjaliści z Instytutu Zaburzeń Osobowości Uniwersytetu Cornell uznali jednak, iż uzyskanie wglądu nie jest głównym narzędziem zmiany w psychoterapii psychodynamicznej. Tutaj kilka słów wyjaśnienia dla specjalistów, którzy byli przekonani do tej pory, że główne techniki pracy w psychoterapii psychodynamicznej, to klaryfikacja, konfrontacja i interpretacja. Są to techniki wyróżniające to podejście, ale nie stanowią one o istocie pracy psychoanalitycznej. Znakiem rozpoznawczym psychoterapii psychoanalitycznej nie są techniki interpretacji, konfrontacji i klaryfikacji, czy odnoszenie się do teorii psychoanalitycznej. Kluczowym aspektem pracy psychodynamicznej jest analiza przeniesienia i przeciwprzeniesienia.

Psychoterapia psychoanalityczna TFP (Transference Focused Psychotherapy)

Psychoterapia Skoncentrowana na Przeniesieniu (TFP) posługuje się również dodatkowym pojęciem. To pojęcie dodatkowo podkreśla, iż analiza przeniesieniowo-przeciwprzeniesieniowa jest kluczowym narzędziem pracy. Chodzi o pojęcie przepracowania (ang. working through) w psychoterapii. Rozwój przeniesienia u pacjenta jest pierwszym etapem tego procesu. Pacjent, używając języka psychologii, poprzez „samospełniające się proroctwo”, nieświadomie doprowadza do tego, że psychoterapeuta psychodynamiczny realizuje jego obawy. Oczywiście odbywa się to często tylko w fantazji pacjenta. Jeśli pacjent uważa terapeutę za skąpego, może np.: żądać obniżenia ceny sesji bez powodu. Terapeuta usiłując omówić znaczenie tej prośby oczywiście nie obniży od razu ceny. W rezultacie pacjent będzie zgodnie ze swoimi oczekiwaniami, postrzegał terapeutę jako skąpego. Jest to bardzo uproszczony przykład, ale ilustruje on to jak pacjenci tworzą pewne przekonania o terapeucie, chociaż nie zawsze mają na to dowody.

Rozegranie w przeniesieniu

Razem z pojawieniem się przeniesienia, pojawiają się nieświadome działania pacjenta ukierunkowane na wytworzenie przeciwprzeniesienia u terapeuty. Zważywszy na to, że terapeuta nie jest robotem i posiada pewien zakres empatii, postawa pacjenta, jego obawy i oczekiwania, będą wpływać na to, jak terapeuta odbiera pacjenta. W efekcie tworzy się przeciwprzeniesienie. Interakcja pomiędzy tymi dwoma prowadzi do rozegrania w przeniesieniu (ang. transference enactment). TFP traktuje te sytuacje jako coś nieuchronnego, gdy obawa pacjenta ostatecznie się potwierdza poprzez jego nieświadome działania.

Rozegranie w przeniesieniu – przykład

Przykładem takiego rozegrania w przeniesieniu może być sytuacja, gdy pacjent mocno nie ufał terapeucie. Bał się on, że terapeuta nie będzie przestrzegał tajemnicy zawodowej, dzieląc się ze znajomymi tym, co usłyszał od pacjenta. Terapeuta w kontrkacie z pacjentem nie wspomniał o tym, że swoją pracę poddaje superwizji, tj., konstultacji z innym doświadczonym terapeutą-superwizorem. Pacjent na internecie gdzieś przeczytał, iż każdy terapeuta się superwizuje, więc jego terapeuta pewnie też. Uznał to zatem za łamanie tajemnicy przez terapeutę i zdradę z jego strony. W ten sposób obawa pacjenta się potwierdziła: „nie można ufać terapeucie, ponieważ ten łamie tajemnice zawodową”. Wyjaśnienia terapeuty, iż superwizja objęta jest tajemnicą i jest czymś naturalnym, były tylko potwierdzeniem dla pacjenta tego, że terapeuta go okłamuje.

Psychoterapia psychoanalityczna – funkcja obserwująca terapeuty

Takie sytuacje w TFP traktowane są jako nieuchronne, bo związane z nieświadomym przeżywaniem przez pacjenta relacji z terapeutą. Zatem rozegranie jest trzecim etapem przepracowania. W czwartym etapie psychoterapeuta ma za zadanie zrozumieć, że to co rozgrywa się w relacji terapeutycznej, prezentuje nieświadomą relację self i obiektu, aktywowaną przez pacjenta w relacji terapeutycznej. Psychoterapeuta tę sytuację odnosi do pozostałego materiału pacjenta i omawia z pacjentem te emocje, przekonania i interakcje, jakie się rozegrały w terapii. Ukoronowaniem tego jest interpretacja obronnych funkcji tego rozegrania.

Proces przepracowania – przykład

Przykładem tego procesu może być powyższy pacjent nie ufający terapeucie. Najpierw uruchomiło się jego przeniesienie, tj., przekonanie, że terapeuta nie jest godny zaufania. Terapeuta widząc, że pacjent nie mówi mu wszystkiego, sam zaczął mieć w związku z tym uczucia bezradności i poczucia krzywdy związanych z tym, że pacjent nie pozwala sobie pomóc i odrzuca jego pomoc. Jest to przeciwprzeniesienie. Ostatecznie pacjent dowiedziawszy się o tym, że terapeuta superwizuje jego sesje, uznał to za potwierdzenie jego obaw. Pacjent zareagował na to wściekłością, podczas gdy terapeuta czując się zaatakowany, usiłował się wytłumaczyć, czując się jeszcze bardziej niesprawiedliwie potraktowany przez pacjenta i bezradny. Ta część to było rozegranie.

Ostatecznie jednak terapeuta zaczął zastanawiać się nad tym, co dzieje się z nim i pacjentem. Zauważył, że nie ma zwyczaju czuć się skrzywdzony przez pacjenta, ani nigdy wcześniej nie tłumaczył się przed pacjentami. Sugerowało to, iż te emocje zostały wywołane przez działania pacjenta i jego obawy, oraz oczekiwania. Psychoterapeuta mając to w pamięci, zaczął omawiać z pacjentem to, iż w jego fantazji potwierdziły się obawy pacjenta odnośnie nieszczerości terapeuty. Pacjent reagował na to złością.

Proces przepracowania – przykładowa interpretacja

Terapeuta zdał sobie sprawę, iż uczucia jakie wcześniej sam odczuwał, być może odnoszą się do nieakceptowanych uczuć pacjenta, które ten woli wywoływać u innych. Zasugerował pacjentowi, iż być może jego złość na nieszczerego terapeutę jest obroną przed jego poczuciem krzywdy i bezradnością. Być może pacjent przywiązał się do terapeuty, chce mu zaufać, ale się tego boi, ponieważ stale przypisuje terapeucie wrogie i obojętne impulsy, myśląc że ten go zdradzi i odepchnie. W efekcie pacjent broni się przed tym przywiązaniem, lękiem, bezradnością i poczuciem krzywdy, poprzez oskarżanie „nieuczciwego” terapeuty. Trochę tak jakby pacjent chciał te trudne uczucia wywołać w terapeucie, samemu pozbywając się ich, a czując tylko złość.

Czyli pacjent poprzez złość i oskarżenia względem fałszywego w jego fantazji terapeuty, broni się przed relacją jaka tworzy się pod spodem. Ta relacja to pacjent doświadczający lęku, bezradności i poczucia krzywdy, na myśl że przywiązał się do terapeuty, ale nie wie czy ten terapeuta go nie odepchnie i nie wykorzysta. Pacjent po tej interpretacji stał się bardziej spokojny i uznał, że coś może tym jest.

Psychoterapia psychoanalityczna – kilka istotnych kwestii

Omówiony wyżej proces i przykład omawiają kluczowy aspekt pracy terapeutycznej w modelu psychodynamicznym TFP. Psychoterapia psychoanalityczna jest procesem długoterminowym i wyżej opisana analiza przeniesienia i przeciwprzeniesienia, wydają się wyjaśniać, dlaczego potrzeba czasu, aby możliwe było opracowanie problemu osoby zgłaszającej się do leczenia. Relacja musi się rozwinąć stopniowo, jak każda relacja intymna. Poza tym, często sama wiedza nie pomaga pacjentowi i musi on uzyskać kontakt z emocjami, jakie stoją za danym wzorcem zachowania. Odbywa się to tylko poprzez rozegranie i przepracowanie, czyli interpretację tego, co rozegrało się przeniesieniu.

Wbrew pozorom w psychoterapii psychodynamicznej nie chodzi o samowiedzę, albo o jakieś istotne informacje o sobie – to pełni rolę drugorzędną. Faktycznie pacjent w terapii uzyskuje świadomość na temat pewnych wzorców funkcjonowania. Jednak podstawowym zadaniem psychoterapii psychodynamicznej jest doprowadzenie do tego, by pacjent zaczął pamiętać pewne relacje, pewne emocje, pewne swoje role i obrazy, zamiast rozgrywać je w przeniesieniu. Dlatego kluczowe jest zrozumienie, przed czym pacjent się broni prezentując dany wzorzec relacji. Zatem psychoterapia zamienia rozgrywanie pewnych relacji pomiędzy self i obiektem pacjenta, na kontakt z doświadczeniami i emocjami, których zepchnięcie do nieświadomości stało się przyczyną utworzenia takiego wzorca relacji. Dlatego tyle czasu zajmuje dotarcie nie do wspomnień samych w sobie, ale do emocji związanych z tymi wspomnieniami.

Psychoterapia psychoanalityczna, a przeszłość

Pewnym mitem jest pogląd, że psychoterapia psychoanalityczna oznacza „grzebanie się w przeszłości”. To prawda, że terapeuta musi na początku zebrać jak najwięcej informacji o życiorysie pacjenta, jednak po tym zaczyna zajmować się przede wszystkim tym, co dzieje się w bieżącym życiu pacjenta, oraz tym co dzieje się w relacji pomiędzy nim, a pacjentem. To właśnie te emocje, wydarzenia, pewne układy ról, które pojawiają się w teraźniejszych relacjach z otoczeniem pacjenta i w relacji z terapeutą, są najcenniejszą informacją o obrazie obiektu i self, oraz o oporze podmiotu.

Zupełna większość procesu terapeutycznego opiera się na analizie bieżącej sytuacji pacjenta i jego bieżących relacji. W psychoterapii psychodynamicznej nie chodzi o to, aby omawiać przeszłość. Chociaż można spotkać się z taką opinią specjalistów na temat tego podejścia. Przeszłość stanowi tło, które rozgrywa się w teraźniejszym życiu pacjenta. Nie zmieniamy przeszłości pacjenta, ale zmieniamy jego teraźniejszość, ponieważ pacjent nie żyje w przeszłości, lecz w teraźniejszości.

Na czym polega terapia psychodynamiczna cz. 1 – przeniesienie

Często spotykam się z pewną niewiedzą dotyczącą psychoterapii psychodynamicznej. Bardzo często zdarza się, że pacjent uczestniczący w takiej formie pomocy psychologicznej sam nie wie, na czym ta psychoterapia polega. Z tego względu postaram się po krótce wyjaśnić na czym polega terapia psychodynamiczna i jaka w niej jest rola terapeuty, a jaka jest rola pacjenta.

Na różnych forach psychologicznych, albo w rozmowie z osobami uczestniczącym w psychoterapii psychoanalitycznej i jej podobnymi ujęciami, można spotkać się z opisem, iż psychoterapia ta po prostu polega na mówieniu: pacjent mówi, a terapeuta przez większość czasu milczy i czasami do czegoś się odnosi. Gdyby spojrzeć z zewnątrz na taką sesję terapeutyczną, można odnieść wrażenie, że tylko o to chodzi. Taki pogląd jednak jest conajmniej powierzchowny.

Terapia psychodynamiczna – analiza przeniesienia

Każda osoba w procesie wychowania i społecznego uczenia się, nabyła pewien wzorzec funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego. Oczywiście pierwszymi osobami, od których nauczyliśmy się swojego wzorca relacji, są najczęściej rodzice. W procesie wychowania generalnie uczymy się dwóch najistotniejszych informacji: o świecie zewnętrznym, oraz o nas samych. Terapia psychodynamiczna nazywa obraz świata zewnętrznego relacją z obiektem. Obraz nas samych, jaki nabyliśmy w procesie wychowania nazywamy self. W oparciu o obraz self i obiektu, każdy człowiek tworzy pewien podstawowy układ relacji pomiędzy self i obiektem.

Terapia psychodynamiczna – diada relacji self i obiektu

Dokładniej mówiąc, terapeuta poznawczy powiedziałby, że każdy posiada pewne skrypty zachowania w relacji ze sobą i innymi. Psychoterapeuta psychodynamiczny powie, że każdy nasz świat interakcji składa się z pojedynczych jednostek komunikacji. Ta jednostka składa się z obrazu self, oraz obrazu obiektu, które są połączone ze sobą określonym afektem. Zatem, na przykład, taka jednostka składa się z obrazu self jako odrzuconego, oraz obrazu obiektu jako obojętnie odrzucającego, a łączącym afektem może być wstręt z powodu którego obiekt odrzuca self. Nasze wyobrażenia siebie i innych opierają się na szeregu takich podstawowych jednostek relacji self i obiektu. Te jednostki nazywamy diadami self i obiektu. Psychoterapia polega na analizie relacji pomiędzy tymi diadami. Podstawą relacją między diadami jest diada obronna, oraz diada reprezentująca impuls. Na przykład wyżej opisana diada o jednego z moich pacjentów stanowiła obronę przed pogardą względem innych. Stanowiła więc obronę przed impulsem agresywnym.

Terapia psychodynamiczna – Początki afektów

Jak wiadomo, człowiek jest istotą emocjonalną i posiadającą potrzeby. Każdy z nas posiada podstawowe instynktualne potrzeby, które były zaspokajane od początku naszego życia i w gruncie rzeczy relacja z obiektem opiera się na zaspokojeniu tych potrzeb. Tutaj istotne znaczenie pełnią emocje, które są naturalnym informatorem dotyczącym zaspokojenia lub niezaspokojenia potrzeby instynktualnej. Takimi podstawowymi afektami posługują się już niemowlęta, które w sytuacji głodu płaczą, albo uśmiechają się, gdy są nasycone i doświadczają obecności matki. Podstawowe afekty można podzielić na te związane z niezaspokojeniem potrzeb, czyli afekty negatywne, oraz na te związane z zaspokojeniem potrzeb, czyli afekty pozytywne. W procesie rozwoju afekty pozytywne i negatywne rozwijają się i tworzą wachlarz różnych emocji pozytywnych i negatywnych. Razem z różnymi doświadczeniami, z jakimi spotyka się dziecko, wyłania się ogólny obraz obiektu, oraz self. To jaki ten obraz jest, wynika z tego, jakich emocji dziecko głównie doświadczało.

Terapia psychodynamiczna – frustracja

Oczywiście pojawienie się negatywnych emocji jest czymś nieuchronnym, ponieważ istnienie potrzeb z góry zakłada, że czasami mogą być one zaspokojone z pewnym opóźnieniem. Tutaj uważa się, że kluczową rolę w rozwoju relacji z obiektem, pełni matka, z którą niemowle początkowo znajduje się w relacji symbiotycznej i dopiero z czasem uczy się, że matka jest odrębnym bytem, który może być chwilami nieobecny, czyli frustrujący. Przy prawidłowym rozwoju emocje pozytywne równoważą emocje negatywne i dziecko uczy się, że kochany obiekt bywa czasem frustrujący, zatem zaczyna łączyć przeciwstawne afekty w jeden obraz.

Problem zaczyna się, gdy dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z frustracją w relacji z matką, albo z powodu jakiejś własnej nietolerancji frustracji, albo z powodu jakiegoś rzeczywistego zaniedbania. Wtedy niemożność zintegrowania obrazu obiektu w jeden obraz posiadający dobre i złe cechy, prowadzi do pewnych działań obronnych i może to doprowadzić do postrzegania świata w kategoriach złych i dobrych obiektów, które są od siebie rozdzielone. Przewaga takich obrazów obiektów złych, frustrujących lub prześladowczych sprawia, że świat nabiera negatywnych cech, przed którymi dziecko musi się jakoś ochronić.

Terapia psychodynamiczna – rozszczepienie

Taki obraz świata utrudnia dziecku stworzenie własnej indywidualnej osobowości. Wynika to z tego, że dziecko nie mogąc połączyć afektów negatywnych i pozytywnych, odszczepia te negatywne. Tym sposobem dzieli relacje na idealnie dobre i idealnie złe. Nie potrafi dostrzec w bliskiej osobie jej wad, ale zaprzecza im. Natomiast gdy uzna jakąś osobę za złą, nie dostrzega w niej dobra. To uproszczenie pozwala na izolację względem siebie pozytywnych i negatywnych afektów. Dzieje się tak dlatego, że gdyby te afekty zostały połączone w jednej osobie, okazałoby się, że nie ma idealnej osoby. Brak idealnej osoby oznacza, że niemożliwe jest idealne szczęście. U osób niezdolnych do tolerowania frustracji zrodziłoby to świadomą pustkę i depresję. Dzięki idealizacji i rozszczepieniu pozytywnych i negatywnych afektów, możliwa jest wieczna pogoń za idealną relacją. Ta pogoń pozwala na zaprzeczenie depresji związanej ze świadomością, że świat nie jest idealny, oraz co gorsza, że podmiot nie jest idealny.

Terapia psychodynamiczna – opracowanie afektów

Obrona przed ambiwalencją w postrzeganiu innych, chroni przed dostrzeżeniem własnych wad, oraz własnych impulsów agresywnych. To właśnie uświadomienie sobie, że świat i każda osoba są stale zanieczyszczone przez agresję i zło, oraz że nieuchronnie sam podmiot posiada wady, oraz wrogie impulsy, tworzą zagrożenie depresji. Dlatego rozwój osobowości staje w miejscu u osób, które w wyniku realnych lub fantazjowanych frustracji, nie potrafiły uzyskać ambiwalencji. Nabycie ambiwalencji pozwala na akceptację ułomności innych i siebie. Wiąże się to ze świadomością własnych impulsów agresywnych.

Świadomość impulsów agresywnych pozwala na ich różnorodne opracowanie. Głównymi sposobami opracowania agresji jest poczucie winy. Poczucie winy, wynikające ze świadomości własnej agresji stwarza zdolności do miłości i wdzięczności, które w gruncie rzeczy według Klein opierają się na poczuciu winy. To wyjaśnia fakt, iż osoby głęboko zaburzone nie są w stanie wchodzić w długotrwałe relacje i nie są zdolne do tworzenia satysfakcjonujących i nie zdominowanych przez agresję relacji intymnych. Te osoby nie są zdolne do poczucia winy.

Terapia psychodynamiczna – rozwój osobowości

Dochodzi zatem do opracowania agresji, które ma miejsce dzięki uświadomieniu sobie własnych impulsów względem niedoskonałego świata. Dochodzi też do zgody na impulsy agresywne ze strony świata. Opracowanie własnej agresji pozwala na stworzenie bardziej wysublimowanego sposobu postrzegania świata, opartego o ambiwalencję, a co za tym idzie, o zdolność do osiągnięcia pełni w kochaniu i nienawidzeniu. Należy jednak pamiętać, że „pełna akceptacja” miłości i nienawiści nie opiera się na ich nieograniczonej ekspresji. Dzięki ambiwalencji, tj., świadomości, że nie ma tak do końca całkowicie złych i całkowicie dobrych obiektów, nigdy nie pojawia się obiekt którego możnaby w pełni znienawidzieć, ani obiekt którego można w pełni pokochać. W efekcie osoby zdrowsze psychicznie mają bardziej stonowane afekty miłości i nienawiści, oraz nie tracą nad nimi kontroli. Te stany są u takich osób również bardziej stabilne.

Terapia psychodynamiczna – rola terapeuty

Celem psychoterapii psychodynamicznej jest diagnoza struktury self i obiektu, w oparciu o analizę wyżej wymienionych diad self i obiektu. Dzięki temu możliwa jest korekta przekonań nabytych w procesie rozwoju. Korekta tych przekonań opiera się na rozpoznaniu relacji z obiektem, jakim jest terapeuta, oraz na eksploracji obrazu self pacjenta. Terapeuta obserwując wydarzenia, emocje i postawy pacjenta względem niego, uczy się tego jak wygląda jego obraz obiektu i self, co pozwala mu powoli na poszukiwanie tych emocji, które zostały odszczepione i zepchnięte do nieświadomości. Z tego względu terapeuta pozostawia całą inicjatywę pacjentowi obserwując, jak wygląda jego aktywność i jak zachowuje się on w sytuacji zależności od osoby, która występuje w roli kogoś pomagającego, opiekującego się pacjentem.

Rola terapeuty polega na zrozumieniu emocji, które pojawiły się w relacji terapeutycznej, oraz na doprowadzeniu pacjenta to zrozumienia tego, jakie emocje pojawiły się w relacji terapeutycznej i jak odnoszą się one do jego sytuacji z przeszłości. Powtórne przeżycie pewnych frustracji, czy trudnych sytuacji w relacji terapeutycznej, oraz zrozumienie tego, przed czym one stanowią obronę, albo czego są powtórzeniem, pozwala pacjentowi na integrację wcześniej odszczepionych emocji, co pozwala na uzyskanie bardziej zintegrowanego obrazu obiektu i self.

Terapia psychodynamiczna – przymus powtarzania

W jaki sposób to się dzieje? Podmiot posiadając pewien obraz relacji z obiektem, nakłada na obiekt pewną jego rolę. Można powiedzieć, że ludzie są tacy jakimi ich widzimy. To przysłowie jednak pomija inną kwestię, którą zauważyła psychoanaliza. Mianowicie, że tworzymy świat relacji w oparciu o nasze przekonania. Nasze fantazje nie tylko wpływają na nasze postrzeganie, ale sami aktywnie, nieświadomie dążymy do realizacji tych fantazji. W ten sposób osoba, która nauczyła się tego, że każda bliska osoba ją jakoś zdradzi i porzuci, będzie się tego spodziewać po każdej bliskiej osobie i nawet jeśli nie będzie to miało miejsca, pacjent w jakiś sposób będzie wybierał takie osoby, albo swoim lękiem, swoją postawą, będzie doprowadzał do tego, że ostatecznie będzie zdradzony i porzucony. Na tym polega przymus powtarzania, że osoba wchodzi w pewien wyuczony wzorzec relacji z obiektem i mimowolnie go powtarza.

Mówi się w psychoanalizie, że pacjent powtarza te trudne sytuacje i relacje w nadziei. W nadziei na to, aby zostało to w końcu przepracowane. W nadziei by pojawiła się osoba, która ich nie porzuci. Albo w nadziei, by podmiot wreszcie przeżył te nieakceptowane emocje towarzyszące doświadczeniu zdrady i porzucenia. Przymus powtarzania również jest przedmiotem analizy w psychoterapii.

Kompleks edypa – pomiędzy faktami, a symboliką

Kompleks edypa, jest pojęciem odnoszącym się do rozwoju seksualności człowieka. Jak zakłada teoria, w swojej najprostszej formie, oznacza miłość do rodzica przeciwnej płci, oraz nienawiść do rodzica tej samej płci. Taka postać jest jednak jedynie konstruktem teoretycznym. Należy podkreślić teoretyczność powyższego stwierdzenia. Właśnie z powodu dosłownego rozumienia tego założenia kompleks edypalny został odrzucony przez główny nurt psychologii.

Pisząc o kompleksie edypalnym należy tak na prawdę zacząć od ciągnącej się całymi dekadami dyskusji na temat słuszności teorii psychodynamicznej. Do dzisiaj jest tematem spornym, czy istnieje coś takiego jak kompleks edypa, ponieważ w rzeczywistości nigdy nie potwierdzono naukowo jego istnienia. Problem ten wynika właśnie z tego, iż konstrukt ten jest przez inne nurty teoretyczne rozumiany dosłownie. Dosłownie, czyli że dziecko faktycznie pragnie odbyć stosunek seksualny z rodzicem przeciwnej płci. Na poziomie podstawowym kompleks edypalny istnieje w każdym z nas, w postaci zazdrości, lęku przed utratą miłości kochanej osoby na rzecz osoby trzeciej, lęku przed odrzuceniem.

Kompleks edypalny jako proces separacji

Można powiedzieć, że kompleks edypa odnosi się do procesu separacji ogółem. Dziecko na początkowych etapach rozwoju nie jest zdolne do odróżniania swojego ciała od otoczenia. Potem, gdy niemowlę zaczyna dostrzegać swoją fizyczną odrębność względem matki, fantazja o poznawczo-emocjonalnej jedności z nią utrzymuje się znacznie dłużej. Kluczowym elementem w tym procesie jest dostrzeżenie przez dziecko, iż matka która w jego fantazji znajdowała się w relacji tylko z nim, posiada relację z innymi obiektami.

Ten moment jest traumatycznym doświadczeniem i jednocześnie zalążkiem relacji trójkątnej, tj., edypalnej. Relacji trójkątnej, ponieważ od tej pory dziecko zaczęło dostrzegać, iż ktoś kto jest dla niego całym światem, nie odwzajemnia tej miłości na równych zasadach. Dlatego, że oprócz dziecka matka związana jest (najczęściej) z jego ojcem. Zatem dziecko nie jest dla niej jedyną relacją miłosną. Jest to dość duży szok dla dziecka, który indukuje zazdrość i nienawiść zarówno do matki, jak i osoby, z którą ta posiada intymną relację. Od tej pory każda relacja silnie naładowana pozytywnym afektem, czyli relacja miłosna, będzie nosiła w sobie podobne znamiona. Czyli będzie zawierać obawę przed osobą trzecią będącą w relacji z kochanym obiektem. A także pragnienie wygrania rywalizacji z tą osobą, czyli stania się kimś ważniejszym dla kochanego obiektu niż osoba trzecia.

Zatem kompleks edypalny jest nieodłącznym elementem procesu separacji poznawczo-emocjonalnej od matki. Dziecko stając się coraz bardziej emocjonalnie i poznawczo niezależne, w nieunikniony sposób doświadcza i obawia się utraty matki. Boleśnie doświadcza także obawy, albo doświadczenia sytuacji, gdzie traci jej miłość na rzecz osoby trzeciej. Im bardziej stajemy się niezależni od drugiej osoby, tym wyraźniej zarysowuje się ryzyko utraty tej osoby.

Seksualność infantylna

Używam określenia „relacja miłosna”, ponieważ relacja niemowlęcia z matką jest jego pierwszą relacją miłosną. Jest to oczywiście niedojrzała relacja. Niemniej jednak pozytywne afekty, jakich doświadcza dziecka w swoich interakcjach z matką stają się zalążkiem wszystkich dobrych i kochających interakcji w kolejnych latach rozwoju. Ostatecznie, razem z rozwojem organizmu i dojrzewaniem płciowym, pozytywne afekty związane z dotychczasowymi relacjami miłosnymi krystalizują się w podniecenie seksualne i orgazm. W tym sensie relacja dziecka z matką jest seksualna. Pierwsze afekty doświadczane przez dziecko stanowią zalążek dla wszystkich dojrzałych interakcji emocjonalnych. Ich ukoronowaniem jest relacja intymno-seksualna znajdująca swój punkt kulminacji w podnieceniu seksualnym i orgazmie.

Kompleks edypa okazuje się być możliwym do zrozumienia konstruktem teoretycznym, który wynika z wiedzy na temat psychologii rozwoju człowieka. Potwierdza on także informacje uzyskane z badań nad rozwojem poznawczym człowieka.